Sedat Ulugana*-Kumru Toktamış**
Osmanlı İmparatorluğu alanında 1915 yılında gerçekleşen Ermeni soykırımının üzerinden 106 yıl geçti. Daha 2020 yılının sonbaharında Kafkaslarda tahminen de onbine yakın asker ve sivilin hayatlarını kaybettikleri çatışmalar üzere, bu insanlık kabahatinin akabinde hâlâ yaşanmakta olanlar kadar öncesindeki katliamlar da soykırımın aslında Turancı-Osmanlıcılık eliyle sürdürülen sistemli bir yurttaş kıyımının kesimi olduğunu tekrar tekrar bizlere kanıtlıyor.
Turancılık ve Osmanlıcılık mefkurelerine hizmet eden dinî şiddet mefhumu daha çok öne çıksa da, mahallî tarih çalışmaları ehemmiyet kazandıkça, hem soykırımın ön safhası olarak kabul edilen “ötekileştirme” ve bireyleri insanlıklarından etme sürecinde, hem de soykırımın icra edildiği “aksiyon” sürecinde Osmanlı yöneticilerinin asıl organizatörler olduğu ve bu soykırım organizatörlerinin nasıl Cumhuriyet rejimine eklemlendikleri, sığındıkları ortaya çıkıyor.
Araştırmalarımız sırasında geçtiğimiz aylarda Fransa Dışilişkiler Bakanlığı diplomasi arşivinde karşılaştığımız bir fotoğraf ve rapor, Osmanlı arşivlerinde rastladığımız kimi evraklarla örtüşerek, Ermenilere dönük kitlesel katliamların 1915 öncesinde de olağan bir seyirde devam ettiğini bir kere daha gözler önüne seriyor. Diplomatik lisanla yazılmış bu doküman 1909 yılında Jöntürklerin vekaleten Van Valiliği’ne getirdikleri Bekir Sami Beyefendi ile ilgili. Soykırımın merkez üssü olan Van’da her ne kadar Cevdet Bey’in ismi geçse de, soykırıma giden yolda Vali Bekir Sami Bey’in de rolü büyüktü.
1865’te Rus imparatorluğu hudutları dahilinde bulunan Osetya’da doğan Bekir Sami Bey’in babası tıpkı yıl İstanbul’a taşınır ve Osmanlı ordusunda süratle yükselir. Bekir Sami Beyefendi Galatasaray Lisesi’ni bitirdikten sonra Paris’te siyasal bilgiler eğitimi alır. Daha sonra yurda dönerek Amasya mutassarıfı olarak vazife yapar. 1909 Haziran’ında Jöntürk ihtilali ile birlikte boş kalan Van vali vekilliğine tayin edilen Bekir Sami Beyefendi, kente gelir gelmez, bilhassa yabancı konsolosluk temsilcileri ve Ermeni entelijansiyası ile âlâ bağlantılar kurmuş olması ile bilinir. O denli ki Hamidiye Alayları reislerinin bir kısmını tutuklatmış ve bu tutuklanmalar, yaklaşık bir yıldır kendi kabuğuna çekilmiş olan Hamidiye Alayları’na mensup aşiretleri hareketlendirmişti.
Van Gölü’nün kuzeybatısında bulunan Adilcevaz ve yakın köylerinin Müslüman ahalisinin tamamı Çerkes ve Osmanlı’nın erken devirlerinde göç etmiş olan öbür Kafkasyalı Türk topluluklarından oluşuyordu. Öteki köyler umumiyetle Ermenilerden oluşsa da Hamidiye periyodunda Kürt aşiretleri de bu köylerin kimilerine el koymuştu. Bekir Bey’in, 1909 yılının Eylül ayında Adilcevaz dolaylarındaki Koçerin köyüne düzenlediği, Hamidiye binbaşılarından Mahmud Bey’in yakalanmasını amaçlayan askeri operasyon fiyasko ile sonuçlanınca Ermenilerin de bu operasyona takviye verdiği söylentileri süratle yayılır ve Ermenilere dönük hücumlar tekrar başlar.
Elimizdeki doküman ve fotoğraf, Ekim ayı ortalarında kayık ile Van’dan Adilcevaz’a geçen 6 Ermeni çerçinin feci bir biçimde katledilmelerinin raporu. Fransa’nın Van Viskonsölü Mösyü Layeck cenazeleri fotoğraflayarak bir rapor eşliğinde İstanbul’daki büyükelçiliğe gönderiyor ve olaydan şöyle bahsediyor:
“Fransa’nın Van viskonsülünden Fransa’nın İstanbul büyükelçisi ekselansları Mösyü Bompard’a
Vali’ye karşı hoşnutsuzluk ve Ermeni cinayetleri
(…)
Köy köy dolaşıp meyve ve zerzevat satan altı Ermeni Adilcevaz yakınlarında öldürüldü. Ortalarında on iki yaşlarında olan iki çocuğun da bulunduğu kurbanların cenazeleri dün intikam isteyen eşleri tarafından, gölün kıyısındaki İskeleköy’e getirildiler. Kederli bayanlar ayaklarıma kapanıp, kendilerini müdafaamı talep ettiler. Ermeni halkı bu yeni cinayetler ile birlikte korkuyorlar ve artık yalnız seyahat etmeye çekiniyorlar. Vali bana emsaller göstererek, suçluları katiyetle cezalandıracağını söyledi. Umarız vali selefleri üzere davranmayıp, yalnızca Ermenilerin öfkesini yatıştırmak için birtakım suçsuz insanları tutuklayıp, gerçek suçluları cezasız bırakmaz. Ayrıyeten Bekir Bey’in aleyhine ortaya çıkan ve şimdilerde tepede olan reaksiyonları ekselansların bilgisine sunmanın da vazifem olduğuna inanıyorum. O denli ki, bu reaksiyon kendisinin (Van’da) farklı ırklara karşı eşit adalet ile davranmasından ve vilayetin selameti için önüne koyduğu maksada ulaşmak için her türlü metodu kullanmaktan korkmamasından kaynaklanıyor.
Viskonsöl: Layeck
19 Ekim 1909 /VAN(1)
Mösyü Layeck’in diplomatik bir kibarlıkla bahsettiği Bekir Sami Beyefendi, bu katliamı örtbas ediyor lakin Van vilayetinde bilhassa Hamidiye aşiretlerine karşı hiç de adil olmayan, hukuka uymayan ve büyük ihtimalle rüşvete dayalı bir idarecilik yaptıktan sonra, Ocak 1911’de Trabzon’a tayin ediliyor. Tayin edildikten sonra yapılan soruşturmada da yüklü ölçüde parayı zimmetine geçirdiği anlaşılıyor. Takip eden günlerde Pir Taha Arvasi’nin başını çektiği Van eşrafı, Bekir Bey’in kendilerinden rüşvet aldığına dair şikayet dilekçeleri gönderiyor. Gerçekten, 1915 yazında Adilcevaz’daki Ermeniler birkaç saat içinde kentteki Müslüman ahali ve jandarmalar tarafından katledilirken (katliamın şahidi Osmanlı ordusundaki Venezuellalı yüzbaşı Nogales’tir) Bekir Sami Beyefendi, mevt seyahatine çıkarılan Ermenilerin son duraklarından biri olan Halep’e vali olarak atanmıştı.
Altı Ermeni’nin öldürülmesiyle ilgili Fransız arşivlerinde yer alan ve birinci sefer yayınlanan fotoğrat. Osmanlı evraklarından izini sürmeye devam ettiğimiz Bekir Sami beyefendi İstanbul’dan aldığı buyruk üzerine yüzlerce Ermeni çocuğunu Müslüman ailelere bir nevi sattıktan sonra, konağa hizmetçi olarak aldığı tehcirden sağ kurtulmuş bir Ermeni bayana birebir gece tecavüz etmeye çalışır. Olay raporlara şöyle yansır:
“Halep Valisi Bekir Sami Bey’in mürrebiye olmak üzere sürgün edilmiş Ermeniler ortasından muhacirin müdürü vasıtasıyla aldığı bir bayanın o gece sarhoş olarak ırzına tecavüz etmek istediği ve bayanın can havliyle kendisini kurtararak, vali yaverinin yardımı ile konaktan kaçtığı, bu olayın kanıtlarıyla sabit olduğu anlaşıldığından, ismi geçen müdürün bilgisine başvurulması ve gereğinin yapılması…
4 Eylül 1915 – Dahiliye nezareti özel kaleminden Lübnan Mutasarıflığı’na”(2)
Üstelik tıpkı gün Muhacirin Müdürü Ahmed Yusuf da olayı doğruluyor ve “ben artık valiye hizmet etmek istemiyorum” diye ekliyordu.(3) Kuşkusuz İstanbul hükümeti, misal binlerce sorunda yaptığı üzere olayın üstünü kapatır. Bekir Sami Beyefendi de kaldığı yerden icraatlarına devam eder. Ermeni soykırımından sonra da Kemalistlere katılır.
1920 yılında Ankara Meclis hükümetine Dışişleri Bakanı olarak atanan Bekir Sami Beyefendi, Ermeni Soykırımı nedeni ile İngilizler tarafından tutuklanarak, Malta’ya sürülmüş olan 140 Osmanlı subay ve idarecisinin mahkeme edilmeden özgür bırakılmalarını başarılı bir biçimde savunarak İngiliz tutsaklar ile değişimlerini sağlar. Bu uğraşı, memleketler arası bekaası ve sertifikasyonu Ermeni soykırımından uzaklaşmasına bağlı olan Ankara hükümetindeki misyonuna son verilmesine yol açar. 1929 yılında İzmir suikastı davasında yargılanıp beraat etmiş olsa da Bekir Sami Kunduh resmi tarihimizde genç Türkiye Cumhuriyetinin birinci Dışişleri Bakanı olarak anılmaktadır. Geride bıraktığı Ermeni katliamları, Ermeni bayana tecavüz raporları ve rüşvet evrakları ile Cumhuriyet tarihi ile Ermeni soykırımının nasıl birbirlerinin yapı taşı olduklarını bir sefer daha gözler önüne sermektedir.
* Dr.
** Doç. Dr.
1) MAE- Nantes, Ambassade de France à Constantinople, Serie D carton 54 ,le vice- consulat de France à Son excellence Monsieur Bompard, L’ Ambassadeur de France à Constantinople, no: 24, Van, 19 Ekim 1909.
2) BOA.DH.ŞFR./55-60 (H.24.10.1333-M.4 Eylül 1915)
3) BOA.DH.KMS./34-11 (H. 24 .10.1333 -M.4 Eylül 1915)
