Teyit müellifi Esra Özgür, “Dezenformasyon yasası” olarak bilinen “Basın Kanunu ve Kimi Mevzularda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun” başlıklı teklifin yasalaşması durumunda mahpusla cezalandırılacak yeni hataların Türk Ceza Kanunu’na ekleneceğini belirtti. Teklifte “yalan haber” tarifinin da sıkıntılı olduğunu belirten Özgür, yasanın yaratacağı asıl sorunun ise tabir özgürlüğünün kısıtlanması olduğuna değindi. Dezenformasyonu cezalandıran ülkelerde sorunun daha da büyüdüğüne dikkat çeken Esra Özgür, sorunun “eleştirel, dijital okuryazarlık” ile aşılabileceğini belirtti.
Esra Özgür’ün “Yanlış bilgi probleminin tahlili mahpus cezası değil eleştirel dijital okuryazarlık” başlıklı yazısı şöyle:
“Adalet ve Kalkınma Partisi ile Milliyetçi Hareket Partisi’nin TBMM’ye sunduğu ‘Basın Kanunu ve Birtakım Mevzularda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun’ başlıklı teklif olduğu üzere yasalaşırsa, Türk Ceza Kanunu’na ‘halkı aldatıcı bilgiyi alenen yayma’ diye yeni bir cürüm eklenecek; cürmü işleyenler mahpus cezasıyla karşılaşabilecek.
Teklif metnine nazaran, ‘Halk ortasında, tasa, dehşet yahut panik yaratma saikiyle, ülkenin iç ve dış güvenliği, kamu sistemi ve genel sıhhati ile ilgili gerçeğe ters bilgiyi kamu barışını bozmaya elverişli formda alenen yayan kimsenin bir yıldan üç yıla kadar mahpus cezasıyla cezalandırılması’ öngörülüyor. Tasarlanan öteki idari önlemler ortasında para cezası, reklam yasakları ve toplumsal medya ağlarına bant daraltma üzere yaptırımlar var.
Lakin ‘yalan haber’ tarifinin nasıl ve hangi kriterlere nazaran yapılacağı tartışma konusu. Teklifte ‘dezenformasyon’, ‘yalan haber’, ‘asılsız bilgi’ ve ‘tahrif edilmiş bilgi’ üzere kavramların hukuksal tarifleri yok. ‘Güvenlik’, ‘kamu düzeni’ ve ‘kamu barışı’ üzere tartışmalı cezalandırma pratiklerinde sıkça başvurulan muğlak kavramlara da yer verilmiş.
Lakin teklifin en sıkıntılı yanı, kavramsal muğlaklıklar ve taslaktaki belirsizlikler değil.
DEZENFORMASYONU CEZALANDIRAN ÜLKELERDE SORUN BÜYÜYOR
Dezenformasyon üzerine bir yasa tasarısı hakkında çalışıldığını uzun müddettir biliyoruz. Lakin bu tasarı, ne yenilikçi bir tahlil ne de tesiri onaylanmış kusursuz bir formül içeriyor. Dünyanın birçok yerinde yanlış bilgi hakkındaki düzenlemeler tartışılıyor. Bahsin söz özgürlüğü tartışmasını beraberinde getirmemesi mümkün değil. Zira şimdiye kadarki tüm örnekler bu türlü kanunların söz özgürlüğüne tanınan alanı daralttığını ve uygulamada sansür için kullanıldığını gösteriyor.
Gazetecileri Müdafaa Komitesi 2021 verisine göreşu an 47 gazeteci yalnızca ‘yalan haber’ yaydığı gerekçesiyle tutuklu.
Evet yanlış bilgi bir sorun; lakin Rusya, Çin, Burkina Faso, Kamboçya, Tanzanya, Tayvan, Tayland, Kenya, Myanmar, Singapur, Malezya üzere onlarca örnek bize tahlilin mahpus cezasından geçmediğini gösteriyor. ‘Yalan haber’ yayanlara mahpus cezası öngören bu ülkeler, hem söz ve basın özgürlüğünde geri, hem de medya okuryazarlığı sıralamaları yanlış bilgiye dirençli olmadıklarını gösteriyor.
‘İYİ ÖRNEK’ DİYE ANILAN ÜLKELERDE BİLE SÖZ ÖZGÜRLÜĞÜ TARTIŞILIYOR
Hatırlayanlar olacaktır: Türkiye’de 2020 yazında tartışılan ‘sosyal medya maddesi’nden sonraki en somut tartışma, Almanya’da yanlış bilgi yayana beş yıl mahpus cezası verildiği argümanıydı.
Almanya’da 2018’de yürürlüğe giren ‘NetzDG’ yasası toplumsal medya platformlarına ‘açıkça yasa dışı’ içerikleri kaldırmak için 24 saat mühlet tanınmasını, aksi halde 50 milyon euroya kadar ceza kesilebileceğini öngörüyor. Lakin bu maddede, sav edildiği üzere, palavra habere has bir mahpus cezası yok. Bahsedilen beş yıllık mahpus cezası mümkünlüğü, NetzDG’de sayılan ‘açıkça yasa dışı’ içeriklerden biri olan ve Alman Ceza Kanununda tanımlanan hakaret ve karalama cürmü için kelam konusu.
NetzDG’nin gerisindeki motivasyon, ırkçılık ve çok sağcılıkla gayret ile nefret hatalarını önlemekti. Lakin bunun dahi, nefret telaffuzuna karşı gerekli bir araç mı, yoksa bir çeşit sansür mü olduğu tartışılmaya devam ediyor. Tartışmalarda NetzDG’nin, tabir özgürlüğünü kısıtlayacağı, platformları ceza almamak için gereğince inceleme yapmadan içerik kaldırmaya yönlendirebileceği (overblocking) ve totaliter ülkelerde emsal maddelerin legalleşmesi için araç haline gelebileceğinin altı çiziliyor.
Bu tartışma dikkati görece güçlü bir demokrasi geleneğinin yerleştiği ülkelerdeki duruma yönlendiriyor. Fransa, Britanya ve ABD üzere örneklerin toplumsal medya platformlarının dağınık ve bilinmeyen yapısını düzenlemeye çalışan yanı ağır bassa da, söz özgürlüğü telaşları hasır altı edilmiyor.
Hakikaten tüm dünyada yanlış bilgi ve doğrulama üzerine çalışan kurumlar, akademisyenler, gazeteciler ve teyitçilerin durmaksızın yinelediği bir hakikat var: Yanlış bilgi ile söz özgürlüğü ortasındaki korelasyon zıt. Bir ülke özgür söz imkanından ne kadar mahrumsa yanlış bilgiye karşı da o kadar kırılgan oluyor.
TAHLİL ELEŞTİREL DİJİTAL OKURYAZARLIKTAN GEÇİYOR
Haliyle yanlış bilgiye dirençli ülkelerin ortak yanı, cezalar değil medya okuryazarlığı ve eleştirel düşünme pratiklerini geliştirmeye açılan alan. Finlandiya ve Nijerya üzere ülkeler tahlili eğitim sisteminin farklı düzeylerine entegre ettikleri medya okuryazarlığı kampanyalarında buluyor.
Teyitçiler de yanlış bilgi sorununa bütüncül bakılması gerektiğini her fırsatta yineliyor. Teyit’te 2021, öğretmenlerle, velilerle ve gençlerle eleştirel dijital okuryazarlığı konuştuğumuz, öğretmenlerle bir arada yanlış bilgi problemini sınıfa taşımalarına yardımcı olacak tahliller geliştirdiğimiz bir dizi faaliyetlerle geçti. Yanlış bilginin yayılma nedenlerine ve neden olabileceği sonuçlara aşina, internette karşılaştıkları kuşkulu bilgileri ayırt edebilen ve temel doğrulama tekniklerine hâkim öğretmenlerin sınıflarına taşıdığı bu hünerler yanlış bilgiyi yayanı cezalandırmaktan öte yayılmasını engellemeyi ve doğrusuna birinci elden ulaşmayı hedefliyor.
Gazeteciler, sivil toplum örgütleri ve uzun müddettir internetteki yanlış bilgi meselesine tahlil geliştirmeye çalışan teyitçiler, yasa tasarısının hazırlanış sürecine katkı verebilecekleri bir alan bulamadıklarını söylüyor. İnternetteki yanlış bilgi sorunu için tahlillerin tartışılacağı yeri bir sacayağına benzetebiliriz. Yeri ayakta tutacak olanlardan rastgele birini dışarda bırakmak, sağlıklı bir tartışma imkanını da ortadan kaldırıyor.
Güney Kore’deki misal bir tartışma başka örneklerden bu noktada ayrılıyor. Güney Kore iktidar partisi, tenkitlerin akabinde misal nitelikteki bir yasa tasarısını geri çekerek mevcut mevzuatın nasıl değiştirileceğine ait seçenekleri incelemek üzere muhalefetle ortak bir panel oluşturmayı 2021’de kabul etti.
MEVCUT TARTIŞMALAR GERÇEK TAHLİLİ BALTALIYOR
Bilhassa totaliter rejimlerde böylesi kanunların hiçbir vakit yanlış bilgiyi engelleme maksadı taşımadığı, bu nedenle tenkitleri bu noktadan hareket ederek kurgulamanın çok da manalı olmadığı düşünülebilir. Lakin emel tahlile ulaşmak değilse bile, mevcut tartışmaların tahlil arayanların dikkatini yanlış yere çektiğini ve manalı gayretleri görmezden gelip zedelediği söylenebilir.
Teyitçilerin uğraş ettiği yanlış bilgi sorunu ile bugün tartışılan palavra haber düzenlemeleri ortasındaki arayı anlamlandırmamıza, eleştirel düşünme prosedürleri ve medya okuryazarlığı yardımcı olabilir.” (KAYNAK)